علائم اوتیسم در کودکان

۱.۱. اوتیسم چیست و چرا «طیف»؟

اختلال طیف اوتیسم یک وضعیت عصب‌رشدی است که از سال‌های نخست زندگی بروز می‌کند و بر تعامل اجتماعی، ارتباط (کلامی و غیرکلامی) و پردازش حسّی اثر می‌گذارد. «طیف» یعنی دامنه‌ای بسیار متنوع از توانایی‌ها و شدت علائم؛ از کودکی با زبان خوب و استقلال بالا تا کودکی با نیازهای گسترده حمایتی. اوتیسم مادام‌العمر است و هدف درمان، کاهش اثرات، توسعه مهارت‌ها و افزایش کیفیت زندگی است—نه «حذف» کامل وضعیت.

۱.۲. چارچوب تشخیصی رسمی (DSM-5)

برای تشخیص ASD، علائم در دو حوزه اصلی باید حضور داشته باشد:

• A) نقص پایدار در تعامل و ارتباط اجتماعی
  نمونه‌ها: تماس چشمی کم‌دوام، دشواری در تبادل هیجانی، مشکل در ایجاد/حفظ روابط.

• B) الگوهای محدود و تکراری رفتار/علایق/فعالیت‌ها
  نمونه‌ها: حرکات کلیشه‌ای، اصرار بر یکنواختی، علایق بسیار محدود، واکنش‌های حسی غیرمعمول.

خلاصه DSM-5 (جدول کوتاه)

نکته: شدت بر اساس نیاز به حمایت در سه سطح (۱ تا ۳) درجه‌بندی می‌شود.

۱.۳. باورهای غلط رایج

• واکسیناسیون باعث اوتیسم نمی‌شود. فرضیه‌های قدیمی رد شده‌اند.

• سبک فرزندپروری علت اوتیسم نیست. ریشه‌ها عصب‌رشدی و چندعاملی‌اند.

• «درمان قطعی» وجود ندارد. اما مداخلات زودهنگام می‌توانند نتایج معنادار ایجاد کنند.

نشانه‌های اولیه اوتیسم

۲.۱. نشانه‌های نوزادی تا نوپایی

• اجتماعی/هیجانی: تماس چشمی ناپایدار، لبخند اجتماعی کم.

• پیش‌کلامی: واکنش ضعیف به اسم، تقلید کم، توجه مشترک محدود.

• بازی/تعامل: بی‌میلی به بازی‌های ساده تعاملی (مثل دالی‌موشه).

۲.۲. نقش رفتارهای تکراری

• می‌توانند از حدود ۱۲ ماهگی دیده شوند (چرخاندن اشیا، نگاه جزئی، تکان دست).

• گاهی کارکرد خودآرام‌سازی دارند؛ هدف درمان مدیریت و جایگزینی است نه صرفاً سرکوب.

۲.۳. تفاوت اوتیسم با «تأخیر صرف گفتار»

• نقطه تفکیک: «انگیزه و قصد اجتماعی» و مهارت‌های پیش‌کلامی.

• کودک با تأخیر گفتار معمولاً تشنگی ارتباط دارد؛ کودک دارای ASD ممکن است تمایل اجتماعی محدود نشان دهد.

• هشدار: تعویق ارزیابی یعنی از دست‌دادن «دوره طلایی» مداخله.

علائم اوتیسم در کودکان ۴ساله

۳.۱. رشد تیپیک در ۴ سالگی (انتظارات واقع‌بینانه)

• اجتماعی: بازی مشارکتی، نوبت‌گیری، همدلی ساده.

• زبانی/شناختی: جملات کامل، روایت داستان کوتاه.

• حرکتی: لی‌لی، ایستادن روی یک پا چند ثانیه، پرتاب/گرفتن توپ.

۳.۲. علائم کلیدی ASD در ۴ سالگی

• بازی تخیلی/نمادین محدود یا غایب (وانمودی‌ بازی نمی‌کند).

• استفاده غیرکارکردی از اسباب‌بازی‌ها (ردیف کردن، چرخاندن).

• تعامل با همسالان کم (ترجیح بازی انفرادی/موازی).

• گفتار قالبی، اکولالیا، دشواری در آغاز/پایدارسازی گفت‌وگو.

مقایسه کوتاه ۴ ساله تیپیک vs ASD

۳.۳. اوتیسم خفیف (سطح ۱) و اهمیت ثبت رفتار

حتی با زبان خوب، کیفیت اجتماعی و انعطاف‌پذیری می‌تواند مسئله باشد.
اقدام والدین: ثبت رویدادها (چه قبل/حین/بعد از رفتار رخ داده)، تحلیل محرک‌های حسی محیطی، اشتراک با تیم درمان.

تشخیص اوتیسم در تهران

۴.۱. چرا «دوره طلایی» حیاتی است؟

مغز خردسال انعطاف‌پذیری بالایی دارد. هر ماه تعویق = فرصت‌های کمتر برای شکل‌دهی مدارهای کارآمد.
اصل کلیدی: به‌محض وجود شک، غربالگری و ارجاع.

۴.۲. مراحل تشخیص (خلاصه‌ی عملی)

• غربالگری: M-CHAT-R/F برای ۱۸–۲۴ ماه و پیش‌دبستانی.

• تشخیص رسمی (ترکیبی از ابزارها):

  • ADI-R (مصاحبه والدین)

  • ADOS, GARS-3, CARS-2 (مشاهده ساختاریافته/درجه‌بندی)

• ارزیابی‌های جانبی: گفتار و زبان، یکپارچگی حسی، شناختی/تحصیلی (مثلاً WJ, KTEA).

۴.۳. از غربالگری تا برنامه درمانی

غربالگری تشخیص نیست؛ نتیجه مثبت ⇒ ارزیابی سطح دوم و شروع سریع برنامه.
نقاط قوّت (زبان/شناخت/حرکت) باید به طرح درمان شخصی‌سازی‌شده تبدیل شود.

درمان‌های اوتیسم که کاربردی و مبتنی بر شواهد اند. (۴ سالگی = پنجره طلایی)

۵.۱. شدت توصیه‌شده

• استاندارد طلایی: حداقل ۲۵ ساعت در هفته مداخله ساختاریافته (ترکیبی خانگی/کلینیکی).

• جلسات پراکنده هفتگی معمولاً کافی نیستند.

۵.۲. رویکردهای اصلی

• ABA (تحلیل رفتار کاربردی): تقویت مثبت، آموزش ساختاریافته، تعمیم مهارت به زندگی روزمره.

• DIR/Floortime: پیروی از علایق کودک، تقویت ارتباط هیجانی از طریق بازی تعاملی.

• TEACCH: برنامه‌های دیداری، ساختار محیط، کاهش اضطراب تغییر.

۵.۳. مداخلات مکمل

• گفتاردرمانی: زبان پذیرنده/بیانگر، مهارت‌های پیش‌کلامی و کارکرد ارتباطی.

• کاردرمانی با یکپارچگی حسی: تنظیم ورودی‌های حسی و افزایش تحمل محیطی برای یادگیری بهتر.

۵.۴. آموزش والدین = ضریب‌قدرت درمان

• والدین شریک درمان هستند: اجرای روزانه روتین‌ها، بی‌اعتنایی آگاهانه به رفتارهای جلب توجه، تقویت مثبت، آماده‌سازی محیط امن.

• یکپارچه‌سازی حسی معمولاً پیش‌نیاز موفقیت گفتاردرمانی/ABA است.

نقشه خانگی برای والدین (قابل اجرا از امروز)

۶.۱. چک‌لیست مشاهده هفتگی

• تماس چشمی، پاسخ به اسم، اشاره مشترک.

• نوع بازی (تخیلی/موازی/انفرادی).

• حساسیت‌های حسی (صوت/نور/لباس).

• آغاز/پایدارسازی مکالمه.

۶.۲. چهار عادت روزانه

• روتین قابل پیش‌بینی (برنامه دیداری ساده).

• لحظه‌های آموزش طبیعی: موقع لباس‌پوشیدن، غذاخوردن، بازی‌های نوبتی کوتاه.

• کتاب‌خوانی تعاملی با تصاویر بزرگ و پرسش‌های ساده «کی/چی/کجاست؟».

• تقویت مثبت فوری برای هر تلاش ارتباطی.

۶.۳. چه زمانی فوراً ارجاع دهیم؟

• عدم واکنش به اسم، نبود بازی تخیلی، تعامل همسالان بسیار کم، رفتارهای تکراری شدید، حساسیت‌های حسی آزارنده، پسرفت مهارت‌ها.

سوالات پرتکرار در رابطه با نشانه های اوتیسم (FAQ)

۱) اگر کودک ۴ ساله‌ام حرف می‌زند، یعنی اوتیسم ندارد؟
نه الزاماً. کیفیت تعامل اجتماعی، بازی نمادین و انعطاف رفتاری مهم‌اند.

۲) تفاوت اوتیسم با تأخیر گفتار چیست؟
در اوتیسم معمولاً «قصد اجتماعی» و مهارت‌های پیش‌کلامی هم دچار چالش‌اند.

۳) از کجا شروع کنم؟
با غربالگری (M-CHAT-R/F)، ارجاع به تیم تخصصی، و شروع برنامه فشرده و خانگی.

۴) آیا درمان قطعی وجود دارد؟
خیر؛ اما مداخلات زودهنگام می‌توانند پیامدها را معنادار بهبود دهند.